ΑΓΝΩΣΤΑ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΡΙΓΑΝΗ
Επιμέλεια &
συγγραφή κειμένου: Τραντάς Μάνος
Η Ελλάδα
συγκρινόμενη με τις υπόλοιπες χώρες του περίγυρού της βρίσκεται σε
πλεονεκτικότερη θέση. Αυτό οφείλεται κυρίως στην γεωγραφική της θέση η οποία
της επέτρεψε κατά το παρελθόν να διατηρεί εμπορικές σχέσεις με όλο τον μέχρι
τότε γνωστό κόσμο. Η Αίγυπτος, η Συρία η Ιταλία, τα μικρασιατικά παράλια όπως
και η ηπειρωτική Ασία ήταν μερικοί μόνο από τους προορισμούς των εμπορικών τους
δρόμων.
Αυτό επέτρεψε στα διάφορα είδη φυτών να μην μείνουν μόνο στους τόπους που
ενδημούσαν αλλά να διασκορπιστούν και να προσαρμοστούν σε νέους, εξίσου
ευνοϊκούς για αυτά βιότοπους. Με τον καιρό και κάτω από την πίεση της φυσικής
επιλογής τα είδη αυτά εξελίχθηκαν (ή και εξαφανίστηκαν) σε αυτά που βλέπουμε
εμείς σήμερα. Έτσι, είδη τα οποία μέχρι τότε δεν συναντιόνταν στην Ελλάδα,
βρέθηκαν ξαφνικά σε πολλές αναφορές της εποχής.
Αυτό το άνοιγμα όμως των εμπορικών σχέσεων μεταξύ της Ελλάδος και του υπόλοιπου
κόσμου δεν ήταν το μοναδικό σημαντικό στοιχείο στο οποίο οφείλεται η μεγάλη
βιοποικιλότητα του Ελλαδικού χώρου. Το δεύτερο πιο σημαντικό στοιχείο είναι η
γεωγραφική άρα και η κλιματική ποικιλομορφία. Τα πολυάριθμα νησιά με τα
χιλιάδες μέτρα των ακρογιαλιών συνιστούν ένα εξαιρετικά ποικιλόμορφο κλίμα που
εν μέρει δίνει μια εξήγηση για την φυτική «πολύ»-ποικιλομορφία.
Ένα δεύτερο πλεονέκτημα αποτελεί το γεγονός ότι δεν υπάρχουν συμπαγείς ορεινοί
όγκοι που να αποκόπτουν την κάθοδο των ειδών από το βορρά. Σε χώρες όπου
παρατηρείται μια τέτοια γεωγραφική ιδιαιτερότητα παρατηρείται μειωμένη φυτική
ποικιλομορφία.
Πρόσθετα θα
μπορούσε να αναφέρει κανείς το γεγονός ότι πριν από 20.000.000 χρόνια, ο
Ελλαδικός χώρος αποτελούσε ενιαίο τμήμα οπότε δεν εμποδίζονταν η ελεύθερη
διακίνηση των ειδών.
ΙΙ. ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ - ΕΞΑΠΛΩΣΗ
ΙΙ.1 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ
Το γένος Origanum περιλαμβάνει άτομα ξυλώδη και πολυετή (βότανα) τα οποία
μπορούν να φτάσουν το 1 m στο ύψος. Είναι ένα αρκετά εντυπωσιακό φυτό με άνθη
λευκά έως ερυθροκυανά. Χαρακτηριστικό είναι ότι τα άτομα που προέρχονται από
σπόρο είναι αρκετά ποικιλόμορφα. Τα φύλλα είναι πράσινα έως γκριζοπράσινα και
μπορεί να είναι τριχωτά ή λεία.
Το είδος που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι το Origanum vulgare μιας και
είναι αυτό που συναντάται περισσότερο στην Ελλάδα. Ανήκει στην οικογένεια Lamiaceae ή Labiatae την
οικογένεια δηλαδή των χειλανθών ή λαμιΐδων.
w3 Τα φυτά που εδώ στην Ελλάδα καλούμε ρίγανη δεν ανήκουν μόνο σε ένα είδος
αλλά είναι άτομα τα οποία ανήκουν σε περισσότερα από ένα γένος. Όλα αυτά έχουν
την ίδια χαρακτηριστική οσμή «της ρίγανης» πράγμα το οποίο μας επιτρέπει να τα
ονομάζουμε όλα με το ίδιο κοινό όνομα. Τα είδη αυτά είναι τα :
* Origanum vulgare (Ελληνική ρίγανη)
* Coridothymus capitatus (Ισπανική ρίγανη)
* Origanum onites (Τούρκικη ρίγανη)
* Satureja thymbra
Ακόμα όμως και μέσα στο ίδιο είδος παρουσιάζονται σημαντικές μορφολογικές και
χημικές διαφορές πράγμα που έχει αναγκάσει τους συστηματικούς να χωρίσουν το
είδος σε τουλάχιστο τρία υποείδη, τα: Origanum vulgare ssp. hirtum ή heracleoticum, Origanum
vulgare ssp. viridulum και Origanum vulgare ssp. vulgare.
ΕΞΑΠΛΩΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ORIGANUM
Η ρίγανη, το όνομα της οποίας προέρχεται από τις λέξεις «όρος» και «γάνος»
(λαμπρότητα) και σημαίνει το φυτό που λαμπρύνει το βουνό, δεν είναι ένα είδος
που συναντάται αποκλειστικά και μόνο στον Ελλαδικό χώρο. Περίπου το 75% των
ειδών του γένους Oregano βρίσκονται αποκλειστικά στην ανατολική μεσόγειο
θάλασσα και μόνο μερικά βρίσκονται στην δυτική. Επιπροσθέτως τα περισσότερα
είδη εντοπίζονται σε μικρές περιοχές: το 70% περίπου των ειδών ενδημούν σε ένα
νησί ή σε ένα βουνό. Το Origanum vulgare εξαπλώνεται τόσο στην
μεσογειακή λεκάνη όσο και σε περιοχές της ηπειρωτικής Ευρώπης, της Σιβηρίας ,
του Ιράν και άλλες.
Παρότι όμως είναι, όπως αναφέρθηκε και πριν, το επικρατέστερο είδος στην
Ελλάδα, δεν σημαίνει ότι τα άτομα που συναντώνται είναι όλα ίδια μεταξύ τους.
Οι διαφορές εντοπίζονται τόσο σε μορφολογικούς όσο και σε χημικούς χαρακτήρες.
Όπως φαίνεται το Origanum vulgare ssp. hirtum ή heracleoticum είναι
το περισσότερο εξαπλωμένο στον Ελλαδικό χώρο. Τα υποείδηviridulum και vulgare εντοπίζονται
βορειότερα κοντά στα σύνορα με Αλβανία, Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία και Ευρωπαϊκή
Τουρκία.
ΙΙΙ. ΧΗΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
Η ρίγανη αποτελεί ένα πολύ σημαντικό φυτικό είδος διότι περιέχει συστατικά με
πολύ σημαντική βιολογική δράση. Οι κύριες ουσίες που βρίσκονται στο αιθέριο
έλαιο και στις οποίες αποδίδονται οι βιολογικές δράσεις είναι η καρβακρόλη (5-isopropyl-o-cresol,
5-isopropyl-2-methylphenol - C10H13OH), και η θυμόλη (6-isopropyl-m-cresol -
C10H14O) δυο φαινολικές ενώσεις που δρουν συνεργιστικά (συνδιαστικά). Εκτός
όμως από αυτές τις δυο ουσίες, σε μικρότερες ποσότητες ανιχνεύονται οι:
α-pinene, linalyl acetate, camphene, methylcarvacrol, β-bisabolene,
6-methyl-3-heptanol, p-cimene, calemene, p-cimene-8-ol, β-caryophyllene,
myrcene, cineole, phellandrene, cis-dihydrocarvone, β-pinene, cis-sabinene
hydrate, sabinene, cymene, spartholerol, decane, γ-terpinene, germacrene D,
terpinen-4-ol, carvacrol acetate, terpinolene, hexanal, limonene,
trans-dihydrocarvone, linalool, undecane.
Η ελληνική ρίγανη πλεονεκτεί σε σχέση με την Ισπανική και την Τουρκική στο ότι
περιέχει μεγαλύτερη ποσότητα αιθέριου ελαίου, που κυμαίνεται από 1.8-8.2
ml/100gr ξηρού βάρους. Ακόμα όμως και ανάμεσα σε πληθυσμούς του ίδιου είδους
παρατηρούνται μεγάλες διαφορές στην ποιοτική και στην ποσοτική σύσταση του
αιθέριου ελαίου. Οι εξαιρετικά μεγάλες τιμές στην απόδοση του αιθέριου ελαίου
(>7 ml/100 gr ξηρού βάρους) βρέθηκαν στην Κρήτη, στην Αμοργό, στο Γύθειο και
στη χερσόνησο του Αθου. Τέτοιες υψηλές τιμές δεν βρέθηκαν σε κανένα είδος
ρίγανης.
Την απόδοση σε έλαιο εκτός από τον γεωγραφικό τόπο, την επηρεάζει και η
εποχικότητα της συγκομιδής του φυτού. Το περιεχόμενο έλαιο είναι πολύ λιγότερο
το φθινόπωρο από ότι είναι το καλοκαίρι.
Ένα ενδιαφέρον σημείο εστιάζεται στο γεγονός ότι παρόλες τις διαφορές που
παρατηρούνται λόγω εποχικότητας και λόγω γεωγραφικής θέσης στη σύσταση, το
άθροισμα των συστατικών παραμένει πάντα σταθερό (γ-terpinene + p-cymene +
thymol + carvacrol). Από αυτό το τελευταίο φαίνεται ότι τα αιθέρια έλαια του
Origanum vulgare ssp. hirtum χαρακτηρίζονται από μια αξιοθαύμαστη σταθερότητα
ΙV. ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ -
ΠΑΡΑΛΑΒΗ ΔΡΑΣΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ
IV.1 ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΡΙΓΑΝΗΣ
Η ρίγανη ευδοκιμεί τόσο στα χωράφια όσο και σε κήπους που έχουμε στα σπίτια
μας, πράγμα που υποδηλώνει την ευκολία της καλλιέργειάς της. Η σημαντικότερη
απαίτηση που έχει είναι το πολύ καλά στραγγισμένο χώμα, ιδιαίτερα κατά το
χειμώνα. Αν και η ρίγανη εντοπίζεται κυρίως σε ξηρικές συνθήκες, η παραγωγή της
μπορεί να αυξηθεί αν εφαρμοστεί άρδευση, με την προϋπόθεση ότι η υγρασία δεν θα
ξεπερνά το ρόγο του εδάφους.
Τα φυτά μπορούν να εγκατασταθούν είτε από σπόρο είτε με μοσχεύματα. Η βλαστική
αναπαραγωγή (αγενής πολλαπλασιασμός) φυτών με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά
προτείνεται σαν μέθοδος μείωσης της ποικιλομορφίας στην ανάπτυξη, την απόδοση
και την παραγωγή των αιθέριων ελαίων. Κατά την σπορά πρέπει να δοθεί μεγάλη
προσοχή διότι εξαιτίας του ότι ο σπόρος είναι πολύ μικρός, απαιτείται αυτός να
σπαρθεί σε ειδικά σπορεία και στη συνέχεια τα φυτά που θα βγουν να
μεταφυτευτούν.
Η ρίγανη αναπτύσσεται πολύ εύκολα από μοσχεύματα οποιαδήποτε στιγμή του έτους
ακόμα και χωρίς την χρησιμοποίηση κάποιας ορμόνης ριζοβολίας. Κατά τη σπορά ή
τη μεταφύτευση πρέπει να αφήνεται μια απόσταση 25-30 cm ανάμεσα στα φυτά. Τα
φυτά θα αναπτυχθούν γρήγορα και θα καλύψουν όλη την έκταση μέχρι το τέλος της
καλλιεργητικής περιόδου.
Στην αγορά βρίσκονται προϊόντα που περιέχουν διάφορα μέρη του φυτού αλλά αυτά
με την καλύτερη ποιότητα είναι τα σκευάσματα που περιέχουν μόνο φύλλα. Η
συγκομιδή πρέπει να γίνεται όταν αρχίσουν να εμφανίζονται κίτρινα φύλλα στη
βάση του φυτού. Πολλαπλές συγκομιδές κατά την καλλιεργητική περίοδο είναι
δυνατές, ανάλογα βέβαια με τις συνθήκες του περιβάλλοντος.
Το φυτό προσβάλλεται από ασθένειες της ρίζας που μπορεί να το οδηγήσουν ακόμα
και σε θάνατο. Εκτός από τη ρίζα προσβάλλονται τα φύλλα και ο βλαστός. Αυτά τα
παθογόνα ίσως να απαιτείται να καταπολεμηθούν με τη χρήση χημικών σκευασμάτων.
Για να μειωθεί το ενδεχόμενο να προσβληθούν τα φυτά από μύκητες καλό είναι να
αναπτύσσονται σε ξηρότερες συνθήκες με χαμηλότερη υγρασία. Η απόδοση σε αιθέριο
έλαιο μεγιστοποιείται στις ζεστές συνθήκες του καλοκαιριού.
Για την μεγιστοποίηση της απόδοσης της καλλιέργειας με τη μικρότερη δυνατή
σπατάλη ενέργειας κρίνεται σκόπιμο να γίνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα
ανάλυση εδάφους για τον προσδιορισμό της θρεπτικής κατάστασης αυτού. Γενικά για
την καλύτερη θρέψη, πρέπει να γίνεται ετήσια βασική λίπανση με άζωτο, φώσφορο
και κάλιο. Έχει δειχθεί ότι τα φυτά αντιδρούν πολύ καλά σε πρόσθετες λιπάνσεις
κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης και ιδιαίτερα μετά από συγκομιδή.
ΙV.2 ΠΑΡΑΛΑΒΗ ΔΡΑΣΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΑΤΙΚΩΝ
Η ρίγανη καλλιεργείται είτε για την χρησιμοποίηση της σαν μπαχαρικό είτε για
την παραλαβή του αιθέριου ελαίου που όπως προ αναφέρθηκε έχει πολύ σημαντικές
βιολογικές δράσεις. Το αιθέριο έλαιο είναι υγρό με κιτρινωπό έως
κόκκινο-κιτρινωπό χρώμα και έχει δυνατό άρωμα θυμαριού με έντονη γεύση.
Η κύρια μέθοδος παραλαβής του είναι με απόσταξη με τη βοήθεια ατμού. Περί τα
τέλη Ιουνίου κάθε χρόνο τα ώριμα φυτά συγκομίζονται και αφού επιλεχτούν τα
καλύτερα αφήνονται να στεγνώσουν για μια με δυο μέρες σε σκιερό και αεριζόμενο
περιβάλλον. Στη συνέχεια και αφού δεματοποιηθούν μεταφέρονται στον αποστακτήρα.
Η ξηρή μάζα μπαίνει στον κυρίως θάλαμο του αποστακτήρα και καθώς περνάει από
μέσα της ο καυτός ατμός παρασύρει τα πτητικά αιθέρια έλαια. Αυτά στη συνέχεια
υγροποιούνται και μαζεύονται σε ειδικά δοχεία. Η απόδοση κυμαίνεται 4-6 kg
αιθέριου ελαίου ανά 100 kg ξηρής μάζας.
V. ΧΡΗΣΕΙΣ -
ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ
V.1 ΧΡΗΣΕΙΣ
Η ρίγανη σε πολλές περιοχές, κυρίως εκτός Ελλάδος, ονομάζεται «μπαχαρικό της
πίτσας» για τον προφανή λόγω που υποδηλώνει ο όρος: χρησιμοποιείται πάρα πολύ
στις πίτσες σαν ένα μπαχαρικό που δίνει εξαιρετική γεύση. Στην ελληνική κουζίνα
η ρίγανη καταλαμβάνει περίοπτη θέση αφού χρησιμοποιείται πάρα πολύ και κυρίως
σε ψητά κρεατικά και σε σαλάτες. Τελευταία μάλιστα έχει επεκταθεί η χρήση της
από βιομηχανίες παραγωγής τροφίμων και «σνάκς», οι οποίες χρησιμοποιούν τα
αιθέρια έλαια για να προσθέσουν τη γεύση της ρίγανης στα προϊόντα τους
(πατατάκια, σάλτσες κ.α.).
Ένας επίσης πάρα πολύ σημαντικός σκοπός για τον οποίο καλλιεργείται η ρίγανη
είναι για το αιθέριο έλαιο που χρησιμοποιείται από τη βιομηχανία φαρμάκων και
αρωμάτων, κάνοντας χρήση των εξαιρετικών ιδιοτήτων του που προαναφέρθηκαν.
V.2 ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΡΙΓΑΝΗΣ
Στο αιθέριο έλαιο της ρίγανης και κυρίως στην καρβακρόλη είναι που αποδίδονται
οι παρακάτω βιολογικές δράσεις: αντιαθηροσκληροτική, αλλεργιογόνος,
αναισθητική, αντιαλτσχάιμερ, αντιδιουριτική, αντιβακτηριδιακή, αντισηπτική,
αντιφλεγμονώδης, αντιοξειδωτική, αντισπασμοδική, εντεροχαλαρωτική, αρωματική,
μυκητοκτόνος, νηματοδοκτόνος, αντιρευματική κ.α.
ΙV. ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΑΞΙΑ - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ
ΙV.1 ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΑΞΙΑ
Από όσα αναφέρθηκαν μέχρι τώρα είναι προφανέστατη η συνεχώς αυξανόμενη αξία
(εμπορική και διατροφική) της ρίγανης.
VI.2 ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ
Οι φορείς που ελέγχουν την διεξαγωγή της έρευνας, θα συνεχίσουν να δουλεύουν
πάνω στο εξαιρετικό αυτό φυτό σε όλο τον κόσμο. Ερευνητικές καλλιέργειες
υπάρχουν αυτή τη στιγμή σε όλο τον κόσμο για να εκτιμηθεί το κατά πόσο και με
ποιον τρόπο το περιβάλλον επηρεάζει την παραγωγή. Επίσης μελετώνται καινούριοι
μέθοδοι ξήρανσης και επεξεργασίας.
Aρα εκτιμάται ότι θα παρατηρηθεί μια αύξηση της καλλιεργούμενης έκτασης της
ρίγανης διεθνώς αφού είναι μια δυναμική καλλιέργεια.
ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ
ΒΙΟΛΟΓΙΚΉΣ ΚΑΛΛΙΈΡΓΕΙΑΣ
1. ΜΕΤΑΦΥΤΕΥΣΗ ΚΛΩΝΩΝ ΡΙΓΑΝΗΣ
Το
κτήμα που πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για καλλιέργεια ρίγανης θα πρέπει
στις αρχές του καλοκαιριού να οργωθεί με βαθιά άροση, ώστε το κάμα του
καλοκαιριού να το κάνει κατάλληλο για τη μεταφύτευση. Στις αρχές του
φθινοπώρου και με τις πρώτες βροχές γίνεται ένα φρεσκάρισμα του εδάφους για να
σπάσουν οι μπλάνες, κομμάτια εδάφους που δεν έχουν διασπασθεί στο
διάστημα του καλοκαιριού. Ο καλλιεργητής φροντίζει για την εκρίζωση φυτών
και τη διάσπασή τους σε μικρότερους κλώνους. Οι κλώνοι αυτοί μεταφυτεύονται
σε απόσταση σαράντα με πενήντα περίπου εκατοστών ο ένας με τον άλλον. Εάν οι
καιρικές συνθήκες είναι ευνοϊκές οι κλώνοι ριζώνουν και την άνοιξη έχουν
τη μορφή ενός νέου φυτού. Τα νέα αυτά φυτά όπως είναι φυσικό
δεν είναι σε παραγωγική ηλικία κατά το πρώτο καλοκαίρι. Θα πρέπει να γίνεi δύο ετών, να
αναπτυχθεί ως φυτό και ύστερα να παράγει ανθικά στελέχη για συγκομιδή.
2.
ΣΚΑΛΙΣΜΑ - ΒΟΤΑΝΙΣΜΑ
Όπως
αναφέραμε παραπάνω τα νέα φυτά πρέπει να γίνου δύο ετών για να δώσουν παραγωγή.
Όλο αυτό το χρονικό διάστημα χρειάζεται συνεχή φροντίδα από τον
καλλιεργητή. Ο κύριος εχθρός είναι τα αγριόχορτα που φυτρώνουν ανάμεσα τους
και που προσπαθούν να εξαπλωθούν. Το μόνο όπλο του καλλιεργητή και ειδικά
του βιολογικού είναι το σκάλισμα το ξερίζωμα δηλαδή των αγριόχορτων (ζιζανίων)
με τη χρήση γεωργικών εργαλείων όπως σκαλιστήρι, τσάπα και το βοτάνισμα την
απομάκρυνση δηλαδή των ζιζανίων με τα χέρια όταν δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν
τα παραπάνω εργαλεία πχ. στην περίοδος πλήρης ανάπτυξης, που υπάρχει
κίνδυνος να καταστραφούν στελέχη. Το σκάλισμα γίνεται μία φορά το
φθινόπωρο και μία φορά την άνοιξη. Εάν όμως ο καιρός είναι βροχερός τότε
χρειάζεται τρίτο και τέταρτο σκάλισμα. Το βοτάνισμα γίνεται μία φορά το χρόνο,
συνήθως πριν τη συγκομιδή.
3. ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ
α)
ΚΟΨΙΜΟ - ΔΕΣΙΜΟ -
ΑΠΟΞΗΡΑΝΣΗ
Στις αρχές του καλοκαιριού και όταν
τα φυτά είναι σε πλήρη ανάπτυξη και ανθοφορία αρχίζει η συγκομιδή. Ο
καλλιεργητής πρέπει να είναι στο κτήμα πριν την ανατολή του ηλίου. Η συγκομιδή
γίνεται με το δρεπάνι. Κόβονται με προσοχή τα ανθικά στελέχη της ρίγανης. Η
ανθοφορία διαρκεί για λίγο χρονικό διάστημα περίπου 15 ημέρες. Για να
επιτευχθεί καλή ποιότητα θα πρέπει η συγκομιδή να γίνει μέσα σ' αυτό το χρονικό
διάστημα. Αυτό σημαίνει ότι η εργασία του καλλιεργητή είναι πολύ σκληρή,
επώδυνη και πολύωρη. Τα κομμένα στελέχη μαζεύονται σε μικρές αγκαλιές και στη
συνέχεια 
δένονται σε δεμάτια. Τα
κομμένα στελέχη πρέπει να δεθούν σε ματσάκια ανά δύο. Συγχρόνως γίνεται η
απομάκρυνση των ξένων στοιχείων που έχουν απομείνει από το σκάλισμα και
το βοτάνισμα. Είναι μια εργασία χρονοβόρα και πολύωρη, Τα ματσάκια θα πρέπει
όσο ακόμα τα κομμένα στελέχη είναι φρέσκα να τοποθετηθούν σε κατάλληλα υπόστεγα
για αποξήρανση, Η αποξήρανση διαρκεί για περίπου οκτώ ημέρες και είναι ανάλογη
με τις καιρικές συνθήκες, αφού δεν χρησιμοποιούνται τεχνικά μέσα. Τα
αποξηραμένα στελέχη μπορούν να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα άνω των
δύο ετών, εάν προστατευτούν από την υγρασία.
Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να βγάλεις τα αιθέρια έλαια από ένα φυτό. Η
απόσταξη είναι ο καλύτερος και ο αρχαιότερος. Η διαδικασία που
χρησιμοποιείται για την απόσταξη αιθερίων ελαίων είναι η απόσταξη με ατμό. Η
διαδικασία αυτή βασίζεται σε έναν πέρση γιατρό του 11ου αιώνα που ονομάζεται
«Avicenna» ο οποίος εισήγαγε και τεκμηρίωσε πολλές ιατρικές πρακτικές που
χρησιμοποιούνται και σήμερα συμπεριλαμβανομένης της αρωματοθεραπείας. Κατά τη
διάρκεια των αιώνων η διαδικασία της απόσταξης και ο εξοπλισμός έχουν
τελειοποιηθεί και εκσυγχρονιστεί. Παρ΄όλα αυτά η βασική ιδέα παραμένει η
ίδια.Τα αιθέρια έλαια χρησιμοποιούνται στα αρώματα, τα χειροποίητα σαπούνια, τα
άλατα λουτρών, τις λοσιόν και σε προϊόντα φροντίδας του σώματος. Τα πτητικά
συστατικά τους χρησιμοποιούνται χωριστά ή συνδυάζονται για να δημιουργήσουν ένα
καινούριο αρωματικό μπουκέτο.
Η
απόσταξη ατμού είναι μια
μέθοδος απόσταξης για τις ενώσεις που είναι ευαίσθητες στην υψηλή θερμοκρασία.
Αυτή η διαδικασία περιλαμβάνει τη χρησιμοποίηση του εξαγόμενου ατμού μέσω ενός
θερμαινόμενου μείγματος της πρώτης ύλης. Σύμφωνα με το νόμο του Raoult, μερικές
από τις ενώσεις θα ατμοποιηθούν (σύμφωνα με τη μερική πίεσή τους). Το μείγμα
ατμού δροσίζεται και συμπυκνώνεται, παράγοντας συνήθως ένα στρώμα αιθέριου
ελαίου και ένα στρώμα νερού . Η απόσταξη ατμού των διάφορων αρωματικών φυτών
και των λουλουδιών μπορεί να οδηγήσει σε δύο προϊόντα ένα αιθέριο έλαιο καθώς
επίσης και ένα υδατώδες βοτανικό απόσταγμα (ανθόνερο). Τα φρέσκα ή ξηρά
βότανα τοποθετούνται στον ατσαλένιο αποστακτήρα
Απόκτηση ή κατασκευή αποστακτήρα αιθέριων ελαίων.
Στο
εμπόριο υπάρχουν ειδικοί αποστακτήρες για αιθέρια έλαια, προσοχή όχι για
τσίπουρο γιατί τότε χάνει το νόημα όλη η πράξη. Θες αποστακτήρα καθαρά για
αιθέρια έλαια. Η διαφορά τους είναι ότι δεν βράζουν τα φυτά αλλά στέλνουν ζεστό
ατμό σε αυτά. Αν έχετε μπόλικο χρόνο για δημιουργικότητα μπορείται να φτιάξετε
εύκολα έναν δικό σας..Για να φτιάξετε έναν αυτοσχέδιο αποστακτήρα αιθέριων
ελαίων θα χρειαστείτε μια χύτρα ταχύτητος, μια χαλκοσωλήνα και έναν κουβά με
πάγο. Αυτό που έχετε να κάνετε με αυτόν είναι να βάλετε μέσα στην χύτρα
νερό και το φυτό που επιθυμείται αυτό θα βράσει θα ατμοποιηθεί θα κρυώσει
περνώντας από τον κουβά και θα σου βγάλει ένα ζεστό μείγμα νερού και λαδιού. Τα
οποία θα διαχωριστούν μονά τους μέσα στο δοχείο αφού το αιθέριο έλαιο είναι
ελαφρύτερο από το νερό. Με ένα κουταλάκι θα πάρετε το αιθέριο από την
επιφάνεια..
Υπάρχουν τρεις
παραλλαγές για τη διαδικασία απόσταξης :
1. Υδροαπόσταξη
2. Απόσταξη με νερό και ατμό
- Απόσταξη με ατμό.
Όλες αυτές λειτουργούν με τον
ίδιο βασικό τρόπο. Η διαδικασία περιλαμβάνει τη χρησιμοποίηση του εξαγόμενου
ατμού μέσω ενός θερμαινόμενου μείγματος της πρώτης ύλης. Διοχετεύεται
θερμότητα στον άμβυκα και η θερμότητα του ατμού σπάει τις ίνες του φυτού. Η θερμότητα
αυτή είναι αρκετή για να απελευθερώσει τα αιθέρια έλαια, τα οποία παρασύρονται
από τους υδρατμούς έξω από τον άμβυκα. Το μείγμα ατμού και ελαίων ψύχεται και
συμπυκνώνεται, παράγοντας συνήθως ένα στρώμα αιθέριου ελαίου και ένα στρώμα
νερού. Δεδομένου ότι το αιθέριο έλαιο και το νερό έχουν διαφορετικές
πυκνότητες, (το αιθέριο έλαιο είναι ελαφρύτερο από το νερό), το αιθέριο έλαιο
ανεβαίνει στην κορυφή. Η απόσταξη των διάφορων αρωματικών φυτών και των
λουλουδιών μπορεί να οδηγήσει σε δύο προϊόντα. Το ένα είναι το αιθέριο έλαιο
και το άλλο το ανθόνερο, που είναι νερό στο οποίο είναι διαλυμένη μικρή
ποσότητα αιθέριου ελαίου.
Η υδροαπόσταξη: είναι η απλούστερη από τις διαδικασίες και επιτυγχάνεται
όταν το φυτό τοποθετηθεί μέσα στο νερό, το οποίο βράζει. Ενώ αυτή η μέθοδος
είναι απαραίτητη για ορισμένα φυτά, ιδιαίτερα τα ξυλώδη, η απόσταξη ελαίων από
φυτά όπως η λεβάντα, λειτουργεί καλύτερα με τις μεθόδους του ατμού που
αναφέρονται παραπάνω.
Απόσταξη με νερό και ατμό: είναι μια διαδικασία όπου το φυτό τοποθετείται μέσα
στον άμβυκα πάνω από το βραστό νερό μέσω ενός πλέγματος ή σχάρας όπως
αναφλεραμε παραπάνω με αποτέλεσμα, ο ατμός να διαπερνά περισσότερο από το
φυτικό υλικό, παρέχοντας μεγαλύτερη απόδοση ελαίου από ότι η μέθοδος της
υδροαπόσταξης.
Απόσταξη με ατμό: σε
αυτή τη μέθοδο ο ατμός παράγεται σε μια ατμόγεννήτρια και στη συνέχεια
εισάγεται κάτω από το φυτικό υλικό. Το πλεονέκτημα αυτής της μεθόδου είναι ότι
το φυτικό υλικό μπορεί να επεξεργαστεί ευκολότερα, χωρίς να χρειάζεται να έρθει
σε επαφή με το νερό αποφεύγοντας έτσι την αλλοίωση των συστατικών του ελαίου.
Εξοπλισμός και διαδικασία απόσταξης αιθέριων ελαίων
·
Η πηγή θερμότητας, η οποία χρησιμοποιείται για να βράσει το νερό
είναι βασική για την διαδικασία της απόσταξης. Μια αναμμένη φωτιά κάτω από τον
αποστακτήρα είναι η παλαιότερη και παραδοσιακή μέθοδος για τη θέρμανση
του. Σήμερα, μπορούμε επίσης να χρησιμοποιήσουμε το φυσικό αέριο, όπως
προπάνιο ή βουτάνιο, και ηλεκτρική ενέργεια.
·
Μια δεξαμενή συγκράτησης νερού και ακριβώς πάνω
από το νερό σε μια σχάρα το φυτικό υλικό προς απόσταξη.
·
Ο συμπυκνωτής, που συγκεντρώνει τον ατμό και το δροσίζει, συνήθως
με σωληνώσεις, μέσω ενός σωλήνα βυθισμένο σε κρύο νερό ή πάγο.
·
Ο διαχωριστήρας, που χωρίζει το αιθέριο έλαιο από
τους υδρατμούς. Ο διαχωριστήρας, ή Essencier, είναι ένα από τα
σημαντικότερα κομμάτια της συσκευής του αποστακτήρα. Δίνει τη
δυνατότητα απόσταξης για το διαχωρισμό των αιθέριων ελαίων από το
απόσταγμα σε ένα παθητικό τρόπο.Με το διαχωριστήρα
διαχωρίζονται το αιθέριο έλαιο από το ανθόνερο λόγω διαφορετικής
πυκνότητας.
·
Συγκομιδή των πρώτων υλών σας.Η ποσότητα
των αιθέριων ελαίων που περιέχονται σε ένα φυτό ποικίλλει κατά τη διάρκεια
της ανάπτυξης του φυτού, γι 'αυτό είναι απαραίτητο η συγκομιδή να γίνει
την κατάλληλη στιγμή. Αυτό θα εξαρτηθεί από το είδος των φυτών, έτσι
πρέπει να κάνετε κάποια έρευνα για να διαπιστώσετε πότε να κάνετε τη
συγκομιδή. Η συγκομιδή σε λάθος μέρη και η συλλογή σε λάθος ώρα της ημέρας
μπορεί να μειώσει την ποσότητα και την ποιότητα των αιθέριων ελαίων. Εάν
αγοράζετε το υλικό σας, δεν έχετε τον έλεγχο της διαδικασίας συλλογής αλλά
ρίξτε μια ματιά στα φυτά που φαίνονται υγιή και ακέραια, και ρωτήστε τον
πωλητή λεπτομέρειες για τον τόπο και τον τρόπο της συγκομιδής και κρίνετε
ανάλογα με τις απαιτήσεις του φυτού αν είναι κατάλληλο για απόσταξη.
·
Αποξηράνετε το φυτικό υλικό. Η ξήρανση μειώνει την ποσότητα του ελαίου σε
κάθε φυτό, αλλά μπορεί να αυξήσει σημαντικά την απόδοση σας ανά παρτίδα
γιατί θα είστε σε θέση να βάλετε περισσότερο υλικό σε κάθε παρτίδα.
Εμπορικά φυτά όπως η λεβάντα και η μέντα τα αφήνεται να στεγνώσουν στην φάση
μετά τον τεμαχισμό για μια ημέρα. Η ιδανική μέθοδος ξήρανσης ποικίλλει από
φυτό σε φυτό, αλλά σε γενικές γραμμές δεν πρέπει να υπερθερμανθούν τα φυτά
- ξήρανση υπό σκιά ή ακόμη και σε ένα σκοτεινό δωμάτιο ελαχιστοποιεί το
λάδι που χάνεται - δεν πρέπει να τα υπερξηράνετε, και δεν πρέπει να
επιτρέψουμε στα φυτά να γίνουν υγρά και πάλι πριν από την απόσταξη. Απόσταξη το συντομότερο δυνατό
μετά την ξήρανση.
·
Προσθέστε νερό στη δεξαμενή του αποστακτήρα
σας . Χρησιμοποιείστε
καθαρό νερό, σε ιδανική μορφή φιλτραρισμένο ή αποσταγμένο. Εάν
χρησιμοποιείτε ένα κατασκευασμένο αποστακτήρα, ακολουθήστε την κατεύθυνση
του κατασκευαστή. Διαφορετικά, απλά βεβαιωθείτε ότι έχετε αρκετό νερό
ώστε να φτάσει μέχρι να ολοκληρωθεί η απόσταξη. Ανάλογα με το φυτό
και την ποσότητα, η απόσταξη μπορεί να διαρκέσει από μισή ώρα εώς έξι
ή περισσότερες ώρες.
·
Προσθέστε το φυτικό υλικό στον αποστακτήρα. Δεν χρειάζεται να κόψετε ή να μειώσετε το
φυτικό υλικό, γιατί με τον τρόπο αυτό θα χάσετε μερικά από τα έλαια. Το
φυτικό υλικό θα πρέπει να αγγίζει την πλευρά του αποστακτήρα όσο το
δυνατόν λιγότερο. Το στρώμα του υλικού των φυτών μπορεί να είναι αρκετά
παχύ, αρκεί να είναι κάτω από την έξοδο ατμού.
·
Κλείστε τον αποστακτήρα και βράστε το νερό που
περιέχει. Τα περισσότερα
φυτά απελευθερώνουν τα αιθέρια έλαια τους, στους 100 βαθμούς Κελσίου
ή 212 βαθμούς Φαρενάιτ, το κανονικό σημείο βρασμού του νερού.
·
Επίβλεψη του αποστακτήρα. Μετά από
λίγο το απόσταγμα θα αρχίσει να πέφτει μέσω του ψυκτήρα σας και στον
διαχωριστή σας. Ανάλογα με τη διάρκεια της διαδικασίας απόσταξης, ίσως
χρειαστεί επίσης να αλλάξετε το νερό στο συμπυκνωτή, έτσι ώστε η
διαδικασία ψύξης να εξακολουθεί να εργάζεται. Ακολουθήστε τις οδηγίες για
το συγκεκριμένο φυτό στο οποίο κάνετε απόσταξη.
·
Φιλτράρετε τη συλλογή ελαίου (προαιρετικά). Μόλις η απόσταξη σας είναι πλήρης
μπορείτε να φιλτράρετε το λάδι με ένα στεγνό βαμβακερό
ύφασμα. Βεβαιωθείτε ότι το ύφασμα είναι ξηρό και καθαρό (υπολείμματα
των απορρυπαντικών, καθώς και ρύποι μπορούν να μολύνουν το έλαιο).
·
Ρίχνουμε το λάδι σε ένα δοχείο
για αποθήκευση το συντομότερο δυνατό. Τα περισσότερα αιθέρια έλαια διατηρούνται επί
δύο τουλάχιστον χρόνια, αλλά ορισμένα έχουν εξαιρετική διάρκεια ζωής στα
ράφια. Για να μεγιστοποιήσετε την ωφέλιμη ζωή του ελαίου σας, κρατήστε το
σε ένα σκούρο γυάλινο μπουκάλι ή δοχείο από ανοξείδωτο χάλυβα.
Χρησιμοποιήστε ένα καθαρό χωνί για να χυθεί το λάδι στο δοχείο, και
βεβαιωθείτε ότι το δοχείο είναι άψογα καθαρό πριν από την έκχυση ελαίου σε
αυτό. Φυλάσσεται σε δροσερό και σκοτεινό μέρος.
·
Αποφασίστε τι θα κάνετε με το Ηydrosol. Η διαδικασία της απόσταξης παράγει
το αιθέριο έλαιο και το Hydrosol, ο όρος για το νερό που έχει υποστεί απόσταξη
και το οποίο συλλέγει το διαχωριστικό. Μερικά hydrosols είναι δυνατό να
χρησιμοποιηθούν όπως το ροδόνερο ή νερό λεβάντα.
